یه کێک له ئەو مەسەلانەی که ئێستا له چاو مەسەلەکانی تر زۆر گرنگتر بۆتەوە کێشەی شەڕە که بەداخەوە زۆرینهی وڵاتانی جیهانی گرتووتە بەر و کاریگەری زۆر خراپی هەیە که سه ره کی ترینی ھەمان گرفتە که به هۆی شەڕەوە سەری هه ڵداوه گرفتی ئاوارەیی پەنابەرانە که بەھۆی ئەو دۆخه ناله باره خەڵک ی هەژار و ئاوارە لەبەر مەترسی گیانی خۆیان و بنەماڵەیان و پەنا بەرن بۆ وڵاتانی دیمۆکرات و ئاشتی خواز.
له بەر ئەوە پێم خۆشه له سەر ئەوە ئاماژه بکەم به یەکەمین یاساکانی پەنااخوازی و پەنابەری له سەردەمە کۆنەکاندا.:
یاسای پەناخوازی و پەنابەری بۆ یەکەم کەڕەت ھەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەوتەمی زایینی له وڵاتی بریتانیا که بریتی بوو له پەنابردن بۆ کەنیسەکان و شوێنه پیرۆزه ئایینێکان که ئالبێرت پاشای بریتانیا ئەو سیستەمەی خۆڵقاند به ڵام ئەگەر به شێوازێکی مێژوویی درێژخایەن سه یری ئەو یاسایه بکەین پەنابردن بۆ شوێنه پیرۆزەکان هەڵدە گەڕێتەوە بۆ وڵاتانی یوونان و میسر له سەردەمەکۆنەکان
هەروەھا که ئاگاداری ئەوەین که لە وڵاتانی ئاسیایی و بە تایبەتی لە وڵاته ئیسلامێ کان له رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خه ڵکانی زۆر پەنایان بردووته شوێنه پیرۆزه ئیسلامییەکانەوە، وەکوو مزگەوت یا ماڵی پیاوانی ئایینی ( بۆ نموونە ساڵانی ڕابردوو خەڵکێکی زۆر پەنایان بردووە بۆ ماڵ شێخ عوسمان له شاری ئیستانبۆلی تورکیا). نمونه ی زۆر هەیه بۆ پەنابەران که به درێژایی مێژوو یەکێک له ئاشکراترین نموونەکانی ئاواره بوونی په نابەرانی وڵاتی ئەفغانستانه که نزیکی چڵ ساڵه تووشی ململانێ و شەڕی ناوخۆ و دەستێوەردانی دەرەکی وڵاتانی دراوسێن و ئاستی ئاوارەیی تا ڕادەیەک پێش له شەڕی سووریا له ڕیزەکانی یەکەم تۆمار کراوه.
نمونه ی ئاشکرای دووه م ووڵاتی فەلەستینە ئه و شوێنه که له سەردەمی خۆی له لایەن ئەم ناوچەیە 55000 ئاوارەی جوله کەوە بە پەناخواز وەگیرا که له دەستی نازیییەکانی سەربە ئادۆڵف هیتلێر هەڵاتبوون که دوایی وەکوو گەورەترین ژمارەی پەنابەران له سەدەی بیست تۆمار کرا.
له م نێوانه دا وڵاتی عێراق ژمارەیەکی زۆر له ئاواره و په ناخوازەکانی له پێرەستی خۆی تۆمار کردووه و به هۆی ئەوەی که عێراق له گەڵ وڵاتی تورکیا هاوسنووره ژمارەیەکی زۆری خەڵکی ئەو وڵاته هاتوونەتە نێو خاکی تورکیا به هیوای ئەوەی که بتوانن له رێگای تورکیاوه پەنابەرنە وڵاتێکی ئارام و ئاشتی خواز بەڵام بەداخەوە پەنابەرانی عێراقی به هۆی درێژ خایەن بوونی کاتی پرۆسەی پەنابەری له لایەن ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی پەنابەرانەو وەرنەگرتنیان ناچار دەبن دووبارە دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتی خۆیان
له ئێستادا خەڵکی وڵاتانی ئێران ،ئه فغانستان، عێراق، سومالی سوودان و سووریا و ... به هۆی ئەوەی که بارەگەی نەتەوە یه کگرتووکان (به شی په نابه ران) له تورکیادایه پەنا دەبەنە وڵاتی تورکیا له سه رزاری كۆنڤانسیۆنی ژنێڤ واژووکراو له بەرواری 1951ی زایینی په نابەر به کەسێک یان کۆمەڵێک ده وترێت که به هۆی بۆ چوونی سیاسی، ئایینی کۆمەڵایەتی یان نەتەوە ئازادیەکانی سنووردار کراوه یان ئەوەی که مەترسی گیانی له سەردایه به و شێوازه که حکوومەتێک کە ناتوانێت یان نایھەوێت داکۆکی له ماف یان ئازادییەکانی وڵاتەکەی بکات و تەنانەت ڕاستەوخۆ خوودێ حکوومەت یان ڕیکخراوێکی دژی ئێنسانی مافەکانیان پێشێل دەکەن
کۆنڤانسیۆنی ژێنێڤ هەندێ مافی بۆ په نابەران دابین کردووه که بریتیه له :
1) دابینکردنی مه رجەکانی ئازادی و ئەمنیێەتی گیانی.
2) مافی هەموو جۆرێک له کەرەستەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و خۆشگۆزەرانی وەکوو مافی خوێندنی سەرێ بۆ هەموو تاکێک .
رەخساندنی هەلی کار بۆ هەموو هاووڵاتییەک وەھەروەھا له بەردەستبوونی مافی سەرەتایی
له بەر ئەوە پێم خۆشه له سەر ئەوە ئاماژه بکەم به یەکەمین یاساکانی پەنااخوازی و پەنابەری له سەردەمە کۆنەکاندا.:
یاسای پەناخوازی و پەنابەری بۆ یەکەم کەڕەت ھەڵدەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەوتەمی زایینی له وڵاتی بریتانیا که بریتی بوو له پەنابردن بۆ کەنیسەکان و شوێنه پیرۆزه ئایینێکان که ئالبێرت پاشای بریتانیا ئەو سیستەمەی خۆڵقاند به ڵام ئەگەر به شێوازێکی مێژوویی درێژخایەن سه یری ئەو یاسایه بکەین پەنابردن بۆ شوێنه پیرۆزەکان هەڵدە گەڕێتەوە بۆ وڵاتانی یوونان و میسر له سەردەمەکۆنەکان
هەروەھا که ئاگاداری ئەوەین که لە وڵاتانی ئاسیایی و بە تایبەتی لە وڵاته ئیسلامێ کان له رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خه ڵکانی زۆر پەنایان بردووته شوێنه پیرۆزه ئیسلامییەکانەوە، وەکوو مزگەوت یا ماڵی پیاوانی ئایینی ( بۆ نموونە ساڵانی ڕابردوو خەڵکێکی زۆر پەنایان بردووە بۆ ماڵ شێخ عوسمان له شاری ئیستانبۆلی تورکیا). نمونه ی زۆر هەیه بۆ پەنابەران که به درێژایی مێژوو یەکێک له ئاشکراترین نموونەکانی ئاواره بوونی په نابەرانی وڵاتی ئەفغانستانه که نزیکی چڵ ساڵه تووشی ململانێ و شەڕی ناوخۆ و دەستێوەردانی دەرەکی وڵاتانی دراوسێن و ئاستی ئاوارەیی تا ڕادەیەک پێش له شەڕی سووریا له ڕیزەکانی یەکەم تۆمار کراوه.
نمونه ی ئاشکرای دووه م ووڵاتی فەلەستینە ئه و شوێنه که له سەردەمی خۆی له لایەن ئەم ناوچەیە 55000 ئاوارەی جوله کەوە بە پەناخواز وەگیرا که له دەستی نازیییەکانی سەربە ئادۆڵف هیتلێر هەڵاتبوون که دوایی وەکوو گەورەترین ژمارەی پەنابەران له سەدەی بیست تۆمار کرا.
له م نێوانه دا وڵاتی عێراق ژمارەیەکی زۆر له ئاواره و په ناخوازەکانی له پێرەستی خۆی تۆمار کردووه و به هۆی ئەوەی که عێراق له گەڵ وڵاتی تورکیا هاوسنووره ژمارەیەکی زۆری خەڵکی ئەو وڵاته هاتوونەتە نێو خاکی تورکیا به هیوای ئەوەی که بتوانن له رێگای تورکیاوه پەنابەرنە وڵاتێکی ئارام و ئاشتی خواز بەڵام بەداخەوە پەنابەرانی عێراقی به هۆی درێژ خایەن بوونی کاتی پرۆسەی پەنابەری له لایەن ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی پەنابەرانەو وەرنەگرتنیان ناچار دەبن دووبارە دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتی خۆیان
له ئێستادا خەڵکی وڵاتانی ئێران ،ئه فغانستان، عێراق، سومالی سوودان و سووریا و ... به هۆی ئەوەی که بارەگەی نەتەوە یه کگرتووکان (به شی په نابه ران) له تورکیادایه پەنا دەبەنە وڵاتی تورکیا له سه رزاری كۆنڤانسیۆنی ژنێڤ واژووکراو له بەرواری 1951ی زایینی په نابەر به کەسێک یان کۆمەڵێک ده وترێت که به هۆی بۆ چوونی سیاسی، ئایینی کۆمەڵایەتی یان نەتەوە ئازادیەکانی سنووردار کراوه یان ئەوەی که مەترسی گیانی له سەردایه به و شێوازه که حکوومەتێک کە ناتوانێت یان نایھەوێت داکۆکی له ماف یان ئازادییەکانی وڵاتەکەی بکات و تەنانەت ڕاستەوخۆ خوودێ حکوومەت یان ڕیکخراوێکی دژی ئێنسانی مافەکانیان پێشێل دەکەن
کۆنڤانسیۆنی ژێنێڤ هەندێ مافی بۆ په نابەران دابین کردووه که بریتیه له :
1) دابینکردنی مه رجەکانی ئازادی و ئەمنیێەتی گیانی.
2) مافی هەموو جۆرێک له کەرەستەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و خۆشگۆزەرانی وەکوو مافی خوێندنی سەرێ بۆ هەموو تاکێک .
رەخساندنی هەلی کار بۆ هەموو هاووڵاتییەک وەھەروەھا له بەردەستبوونی مافی سەرەتایی
3) مافی ژیانی بنەماڵەیی
بەڵام ئەو خاڵه که زۆر به رجەستەیه پێشێلکردنی مافی پەنابەرانە و نایەکسانی له نێوانیان به ڵام سەبارەت به دۆخی پەنابەرانی سیاسی دەبێت ئاماژه بەوه بکرێ کە ڕێکخراوەی نبونەتەوەیی پەنابەران هۆکاری سەرەکی دواخستنی مەلەفەکانی پەنابەرانە له کاتێکدا له ببەیاننامەی نەتەوە یە کگرتووەکاند مافێکی تایبەت دەست نیشان کراوه بۆ په ناخوازان و په نابه ران .
به ڵام ئایا ئه و خاڵانه که له نێو ئەو بەیاننامەیە دەست نیشان کراوه جێبەجێ دەکرێت کە
سەرەتایی ترین مافەکانی مرۆڤ و مافی پەنابەرییە دەبێت ئه و مافانه له نێو چوارچێوەی سروشتی مرۆڤ بدۆزرێتەوە به و مانایه که مافی سروشتی لەم پێناسەیەدا ئه و ریزه مافانەیه که تەنھا بەھۆی بەیاننامە پێکهاتبێت به مانایەکی تر ئەم جۆره مافانه تەنھا لەبە ر مرۆڤ بوونی ئێمه دروست بووه مافی سەرەتایی و سروشتی مرۆڤ ناکرێت له هیچ دۆخێکی تایبەتدا له مرۆڤەکان بسێندرێتەوه که مافێکی هەتاھەتاییە تا ئەو ساتەی که ناوی مرۆڤ و مرۆڤایەتی له سەرئەو یاسایانه هەیه بێگۆمان ئه و جۆره مافانەش دەبێت ئەو مافه سروشتییه کە دەست نیشانکراوه جێبەجێ دەکرێت بەڵام به هۆی هەندێ فاکتەری سیاسی ئەو مافانه که بۆ پەنابەران ده ست نیشان کراون له لایەن خودی نەتەوه یەکگرتووەکانەوه جێبەجێ ناکرێت و ئەو ئاواره و ئەو پەنابەرانه که به هەزار ئۆمێد و ئامانجەوه پەنادەبەنه بارەگای ڕێکخراوی نێونەتەوەیی باڵای پەنابەران دەبێت 5 یان 6 ساڵ له باشترین ساتاکانی تەمەنی خۆیان به فێرۆ بدەن و له ناخۆشترین دۆخ ژیان به سەرببەن و ناخۆش تر ئەوەیه که منداڵی پەنابەران له کەمترین مەرجی ژیانی ئاسایی بێبەشن
به تایبەتی سەبارەت به خوێندنی منداڵانی پەناخواز کەموو کوڕی زۆر دەبینێت.
کێشەکانی ئافرەتانی پەناخواز:
له دوای منداڵان ئافرەتان زۆرترین توێژی ئەو قوربانیانەن به تایبەتی دۆخی ژیانی پەنابەری بۆ ئەو ئافرەتانە که سەرپەرستن و هیچ سه رچاوەیەکی بژیوی ژیانیان نییه لەم نێوانەدا نه تەنیا دایک بەڵکو منداڵەکانیش بۆجاری دووھەم تووشی کێشەی دەروونی دەبن و هەستیان بریندار دەبێت له بەر ئەوەی وڵاتی نوێ که زمانەکەی نازانن دایکیان دەبێت له ددرەوەی ماڵەوە ئیش بکات و منداڵ دەبێت له و تەنھایی له خۆیدا ساتەکانی تەمەنی منداڵی تێپەر بکات ئه وەش خۆی هۆکارێکه بۆ دواخستنی ئەرکی خوێندن و بێبەش بوون له هه ستی دایک که واته دوو ڕێگا له به ردەستی ئەو جۆره دایکانه هه یه:
1) ئه وەی که منداڵ یان منداڵەکان له گەڵ خۆیدا بباته شوێنی کار.
2) ئه وەێ که له ڕێگای لەش فرۆشی ژیانی خۆی و منداڵه کانی مسەوگەر بکات.
سالانه هەزاران خێزانی ئاواره و پەناخواز له و وڵاتانه که تووشی شه ر و ململانێن و هەروەها وڵاتانێک که له ڕووی ئابووریەوه لاوازن بەرەو وڵاتانی پێشکه وتووی ڕۆژئاوا هه ڵبێن و ژیانێکی یەکجار نالەباریان دەبێت.
به ڵام چ تاکێک یان کام لایەنی پێوەندیدار خۆی به بەرپرسس دەزانێت؟
ئایا ئەم دۆخه نالەباره کاریگەرێکی خراپی له سەر ڕۆح و ده روونی مرۆڤاکان نابێت؟
ڕاسته که نەتەوەیەکگرتووەکان یاسای تایبەت بۆ خۆشگۆزه رانی پەنابەران دەست نیشان دەکات بەڵام گرنگ ئەوەیە که هەموو ئەوخاڵ و یاسایانه جێبەجێ بکرێت چۆنکه مافی هەر مرۆڤیکه که ژیانێکی باشی ببێت چ له وڵاتی خۆی چ له وڵاتی تر که به وڵاتی نوێ پەنابەران ئەژمار دەکرێت بەڵام بەداخەوە به هۆی کێشەی شەڕی وڵاتی سووریا و وڵاتانی تر که تووشی ململانێ ڕۆژانەن پەنابەرانی سیاسی به تایبەت کوردستانی رۆژهەڵات کارەکانیان دوا دەخرێت.
بەڵام لە یادمان نەچێت سیاسەتی جیهانی و بەرژەوەندێکانی نێوددەوڵەتی وڵاتانێک وەکوو ئامریکا، کانادا و ئۆسترالیا وای کردووه که پەنابەرانی ئێرانی به تایبەتی کوردستانی ئێران که چالاکی سیاسی ومەدەنیان بووه کەوتوونەتە بەر پەراوێز.
نووسینی: وەنەوشە کەریمزادە
به ڵام ئایا ئه و خاڵانه که له نێو ئەو بەیاننامەیە دەست نیشان کراوه جێبەجێ دەکرێت کە
سەرەتایی ترین مافەکانی مرۆڤ و مافی پەنابەرییە دەبێت ئه و مافانه له نێو چوارچێوەی سروشتی مرۆڤ بدۆزرێتەوە به و مانایه که مافی سروشتی لەم پێناسەیەدا ئه و ریزه مافانەیه که تەنھا بەھۆی بەیاننامە پێکهاتبێت به مانایەکی تر ئەم جۆره مافانه تەنھا لەبە ر مرۆڤ بوونی ئێمه دروست بووه مافی سەرەتایی و سروشتی مرۆڤ ناکرێت له هیچ دۆخێکی تایبەتدا له مرۆڤەکان بسێندرێتەوه که مافێکی هەتاھەتاییە تا ئەو ساتەی که ناوی مرۆڤ و مرۆڤایەتی له سەرئەو یاسایانه هەیه بێگۆمان ئه و جۆره مافانەش دەبێت ئەو مافه سروشتییه کە دەست نیشانکراوه جێبەجێ دەکرێت بەڵام به هۆی هەندێ فاکتەری سیاسی ئەو مافانه که بۆ پەنابەران ده ست نیشان کراون له لایەن خودی نەتەوه یەکگرتووەکانەوه جێبەجێ ناکرێت و ئەو ئاواره و ئەو پەنابەرانه که به هەزار ئۆمێد و ئامانجەوه پەنادەبەنه بارەگای ڕێکخراوی نێونەتەوەیی باڵای پەنابەران دەبێت 5 یان 6 ساڵ له باشترین ساتاکانی تەمەنی خۆیان به فێرۆ بدەن و له ناخۆشترین دۆخ ژیان به سەرببەن و ناخۆش تر ئەوەیه که منداڵی پەنابەران له کەمترین مەرجی ژیانی ئاسایی بێبەشن
به تایبەتی سەبارەت به خوێندنی منداڵانی پەناخواز کەموو کوڕی زۆر دەبینێت.
کێشەکانی ئافرەتانی پەناخواز:
له دوای منداڵان ئافرەتان زۆرترین توێژی ئەو قوربانیانەن به تایبەتی دۆخی ژیانی پەنابەری بۆ ئەو ئافرەتانە که سەرپەرستن و هیچ سه رچاوەیەکی بژیوی ژیانیان نییه لەم نێوانەدا نه تەنیا دایک بەڵکو منداڵەکانیش بۆجاری دووھەم تووشی کێشەی دەروونی دەبن و هەستیان بریندار دەبێت له بەر ئەوەی وڵاتی نوێ که زمانەکەی نازانن دایکیان دەبێت له ددرەوەی ماڵەوە ئیش بکات و منداڵ دەبێت له و تەنھایی له خۆیدا ساتەکانی تەمەنی منداڵی تێپەر بکات ئه وەش خۆی هۆکارێکه بۆ دواخستنی ئەرکی خوێندن و بێبەش بوون له هه ستی دایک که واته دوو ڕێگا له به ردەستی ئەو جۆره دایکانه هه یه:
1) ئه وەی که منداڵ یان منداڵەکان له گەڵ خۆیدا بباته شوێنی کار.
2) ئه وەێ که له ڕێگای لەش فرۆشی ژیانی خۆی و منداڵه کانی مسەوگەر بکات.
سالانه هەزاران خێزانی ئاواره و پەناخواز له و وڵاتانه که تووشی شه ر و ململانێن و هەروەها وڵاتانێک که له ڕووی ئابووریەوه لاوازن بەرەو وڵاتانی پێشکه وتووی ڕۆژئاوا هه ڵبێن و ژیانێکی یەکجار نالەباریان دەبێت.
به ڵام چ تاکێک یان کام لایەنی پێوەندیدار خۆی به بەرپرسس دەزانێت؟
ئایا ئەم دۆخه نالەباره کاریگەرێکی خراپی له سەر ڕۆح و ده روونی مرۆڤاکان نابێت؟
ڕاسته که نەتەوەیەکگرتووەکان یاسای تایبەت بۆ خۆشگۆزه رانی پەنابەران دەست نیشان دەکات بەڵام گرنگ ئەوەیە که هەموو ئەوخاڵ و یاسایانه جێبەجێ بکرێت چۆنکه مافی هەر مرۆڤیکه که ژیانێکی باشی ببێت چ له وڵاتی خۆی چ له وڵاتی تر که به وڵاتی نوێ پەنابەران ئەژمار دەکرێت بەڵام بەداخەوە به هۆی کێشەی شەڕی وڵاتی سووریا و وڵاتانی تر که تووشی ململانێ ڕۆژانەن پەنابەرانی سیاسی به تایبەت کوردستانی رۆژهەڵات کارەکانیان دوا دەخرێت.
بەڵام لە یادمان نەچێت سیاسەتی جیهانی و بەرژەوەندێکانی نێوددەوڵەتی وڵاتانێک وەکوو ئامریکا، کانادا و ئۆسترالیا وای کردووه که پەنابەرانی ئێرانی به تایبەتی کوردستانی ئێران که چالاکی سیاسی ومەدەنیان بووه کەوتوونەتە بەر پەراوێز.
نووسینی: وەنەوشە کەریمزادە
No comments:
Post a Comment