وه‌نوشه که‌ریم زاده
له سه‌رده‌مه کۆنه‌کاندا رۆڵى ژن له‌کومه‌ڵگا له‌چاوجیهانى ئه‌مڕۆ زۆر لاوازتر بوو ئافره‌ت به‌درێژایى مێژوو رێگاى پێ نه‌دراوه که هاوکارى پیاوانى کومه‌ڵگا بکات له هیچ ئایینێکى تایبه تیشدا نه‌بینراوه که‌باس له‌یه‌کسانى ئافره‌ت وپیاو به‌شێوازێکى زانستى و کۆمه‌ڵناسى کرابێت ئه‌گه‌ر چى هه‌ندێ له فیلسووفە به‌ناوبانگه‌کانى یوونان هه‌ندێ هه‌وڵیان داوه، به‌ڵام کاریگه‌ری نه‌بوو
ئه‌وه‌ى که له سه‌ده‌ى بیست و یه‌ک بۆ ئێمه وه‌کوو ده‌سکه‌وته مرۆڤایه‌تێه‌کان سه‌باره‌ت به‌مه‌سه‌له‌ى ژنان به‌جێماوه‌ته‌وه هه‌ندێ تێزى فه‌لسه‌فیه‌که بریتیه له‌ئایدیا و بۆچوونى ھێندێک لە فیلسووفانی یوونان و ڕووناکبیرانى ئێران و ئیتاڵیا له سه‌رده‌مه‌کۆنه‌کان
بۆ نمونه له‌ئایینى زه‌رده‌شت به ئاشکرا باس له یه‌کسانى ئافره‌ت وپیاو ده‌کرێت و تیشک ده‌خاته سه‌ر ئه‌وه‌ى که‌ئافره‌تانیش ده‌بێت له‌نێو کومه‌ڵگادا پێگه‌ى تایبه‌تیان ببێت له سه‌رده‌مى ساسانی باس له‌حوکمڕانى دوو شاژن کراوه
به ڵام له دۆخى ئیستادا به‌تایبه‌تى له وڵاتانى دواکه‌وتوودا به‌شێوازێک سه‌یرى ئافره‌ت ئه‌کرێت که‌گه‌وره‌ترین تاوانبارانن !
که واتە له‌م جۆره کۆمه‌ڵگایانه‌دا یه‌که‌مین پێناسه‌یه‌ک که‌بۆ ئافره‌ت به‌کار ده‌هێندرێت هه‌مان پێناسه و ڕوانگه‌ى کۆنه‌په‌رستانه‌یه که ئافره‌ت ناچارده‌کات به‌وه‌رگرتن و هه‌رەسکردنى هه‌مان پێوه‌ر وپێگه‌ى کۆمه‌ڵایه‌تى که‌له‌سه‌ر ئه‌ساسى بیرو بۆچوونه ته‌سک وکۆنه‌کان مامڵه‌ى پێ ئه‌کرێت
هێشتا له‌زۆربه‌ى ناوچه‌کاندا ده‌یبینین که شێوازى ژیان و هه‌ڵسوکه‌وت به‌رامبه‌ر به‌ئافره‌تان به‌پێى سانکای کۆنى کولتوورى و عه‌شیره‌تى به‌رێوه ده‌چێت
بۆ نمونه کچان و ئافره‌تان مافى هه‌ڵبژاردنى مێردیان نییه و هه‌رکه‌سێک که‌باوک یان گه‌وره‌ى بنه‌ماڵه بۆیانى هه‌ڵبژێرێت ناچار ده‌بن به قبووڵ کردنی به‌مانایه‌کى تر ئه‌توانین بڵێن که ئافره‌ت له‌م وڵاتانه وه‌کوو ئامێرێک ده‌کردرێت و ده‌فرۆشرێت.
و لە سەردەمە کۆنەکان جیهان له‌نێو ئاگرى نه‌خوێنه‌وارى ونه‌زانى ده‌سووتان و ڕه‌گه‌زى ژن هیچ نرخێکى نه‌بوو
تا ئه‌وراده‌یه که‌ئه‌گه‌ر بنه‌ماڵه‌یه‌ک ده‌بوون به‌خاوه‌نى منداڵى کچ ده‌بوایە زیندوو به چاڵیان بکردایه که نه‌بێت به هۆکارى سووکایه‌تى بۆ بنه‌ماڵه‌که به‌ڵام ئه‌گه‌ر منداڵه‌که کوڕ ببوایە ڕاسته وخۆ بە جه‌ژن و خۆشی پێشوازییان ئه‌کرد و به شانازیه‌وه ڕایانده‌گه‌یاند کە بوونەته خاوه‌نى کور ھەرچەند کە ئەو بیرە بۆگەنە ئێستاکەش گرنگی ھەیە
به داخه‌وه له زۆربه‌ى کولتووره‌کان دەبینرێت که هه‌ندێ قسەی نەستەق ھەیە کە کەڵکی لێ وەردەگیرێت و بەرە بە بەرە ده‌گوازرێته‌وه که ڕاسته‌وخۆ سووکایه‌تیه به ئافره‌ت و پێگه‌ى ئافره‌ت له کۆمه‌ڵگادا ده‌خاته ژێر پرسیاره‌وه
بۆ نمونه :
ئافره ت به ڵایه به‌ڵام هیچ ماڵێک بێ ئافره‌ت نه‌بێ
خوداى گه وره هیچ پیاوێک تووشى ئافره‌ت و قه‌رز نه‌کات
ئافره ت ده بێت له ماڵێ دانیشێت و شێرى نێر په‌روه‌رده بکات.
به ڵام هه موو ئه و نموونانه ته‌نها نیشانەی هه‌ژارى کولتوورییە
ئافره‌ت وه‌کوو پیاو مروڤه و پێویسته که سه‌ربه‌ستانه بیربکاته‌وه وئازادانه بژیت و هه‌وڵ بدات بۆ پێشکەوتویی کۆمه‌ڵگا نه ئه وه‌ى که ئه‌رکى ته نها کاری نێو ماڵ ببێت و به خێو کردنى منداڵ
له ڕاستیدا هه‌ندێ هۆکارى تر هه‌یه که که وتوونه په‌راوێزه‌وه و له به‌ر ئه‌وه‌ش تائێستا به شێوازێکى زانستى تیشک نه خراوه‌ته سه‌ری بۆ نموونه پێشێلکردنی مافى ئافره‌تان له هه‌ندێ حاڵه‌تدا ته‌نها هه‌ڵناگه‌رێته‌وه بۆ وڵاته ئیسلامێ کان و ته‌نانه‌ت له وڵاتانى پێشکه‌وتووى جیهان ئه و کێشانه ده بینرێت به ڵام به شێوازێکى تر تاکه جیاوازییەک که هه‌یه ئه وه یه که له م وڵاتانە سه‌رکرده‌کان و ڕۆشنبیره سیاسیەکانیان به سوود وه رگرتن له دروشم وڕێکلام و هه‌روه‌ها به کایه‌ى سیاسى هه‌وڵ ئه‌ده‌ن بۆ دابه زاندنى ئاستى گه‌شه سه‌ندنى چالاکى ڕه گه‌زى ژن له نێو کومه‌ڵگادا به ڵام به گشتى له زۆرینه‌ى پێوەند کومه‌ڵایه‌تیه کاندا ناکرێت وڵاتانى دواکه‌وتوو وپێشکه وتوو له ڕیزێک ئه ژمار بکرێن.سه ره کى ترین خاڵ که پێویسته له وڵاتانى دواکه‌وتوو گۆڕانکاری تێدابکرێ یارمه‌تیدانى ئافره‌تانه بۆ نه‌خشاندنى رۆڵى کاریگه‌ر و به هێزى خۆیانە له گۆره پانه جیاوازه‌کانى کۆمه‌ڵگا به تایبه‌ت که نیوه‌ى دانیشتووانى زۆربه‌ى کومه‌ڵگاکان ڕه‌گه‌زى میینه یه و چاوپوشى کردن له تواناى ڕه‌گه‌زى میینه به ماناى چاوپۆشى کردنه له وزه‌ى نێوه‌ى کومه‌ڵگا.
هه‌ندێ خه‌ڵک باس له‌وه ده‌که‌ن که ئافره تان خۆیان که مته‌رخه‌مى ئه‌که‌ن به رامبه‌ر به ماف وپێداویستێ کانیان و له نێو کۆمه‌ڵگا بڵێ ڕاسته که ئافره‌تان خۆیان تووشى هه ڵه ده‌بن به ڵام نابێت لە یادی بەرینەوە که کچان هه‌ر له و ساته وه که له‌دایک ئه‌بن و په‌روه‌رده ده‌کرێن زۆر جیاوازى هه یه له نێوان ڕه‌گه‌زى نێرینه و میینه و زۆربه‌یان ژێر چه‌پۆکه ده‌بن و له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و ترسانه په‌روه رده ده‌کرێن که واته به چی دڵگەرم بن و پشت بە چی به‌ستن به چیه‌وه چالاکیان ببێت؟
کاتێکیش ڕووبه‌ڕووى کۆمه‌ڵگا ده‌بنه‌وه هه ر تاکێکى کۆمه‌ڵگا وه‌کوو گورگێکى دره‌نده له گه ڵیاندا مامڵه ده کات و هه ست ئه که‌ن که ئافره‌ت تاوانێکى گه وره ى کردووه !
به داخه‌وه له وڵاتى ئێمه ئافره‌ت له هه موو مافه ڕاسته‌قینه‌کانى خۆى چاوپۆشى ئه‌کات و ئازاره کانى ئه شارێته وه .
هه ندێ له رووناکبیرانى بوارى کومه ڵناسى له و باوره دان که ئه گه ر ئافره تان له هه موو کومه ڵگاکاندا مافى یه کسانیان ببوایا بێگومان پێویست به پێکهێنانى رێکخراوانى مافى ژنان و بزووتنه وه ى فێمێنیستى و خه باتى ژنان نه ده بوو.
هه ر وه ها فیله سووفه کانى یۆنانى به تایبه ت ئه فلاتوون له فه لسه فه که ى خۆیدا به شێوازێکى زانستى باسى ئافره ت و پێگه ى له کۆمه ڵگا کردووه و هه ست به وه ده کرێت که له هه زاران ساڵ پێش له ئێستا هه وڵ دراوه بۆ مافى ئافره تان به ڵام هه وڵێکى جدى و کاریگه ر نه بووه.
ئه گه ر چى ئا فره ت له فه لسه فه ى ئه فلاتوندا ده توانێت وه کوو پیاو چاودێرى و به رگرى بکات له کۆمه ڵگاکه ى و ببێته به شێک له چینه جیاوازه کانى کۆمه ڵگا به ڵام له هه مان کاتدا له په راویزى فه لسه فه که یدا هه ست به وه ده کرێت که زۆرتر وه کوو کۆمه ڵێک مه رى ده سته مۆ سه یریان ده کرێت وچاوه روانى ئه وه ش ده کرێت که خزمه تى پیاوان بکه ن و منداڵیان بۆ به خیو بکه ن. که واتا جارێکى تر ده یبینین که ته نانه ت فه لسه فه ش به پێ ئه و درووشمانه که بروایان پێ هه یه به چاوێکى نزمه وه سه یرى ئافره تیان کردووه.
ئه م جۆره ڕوانگه‌ى پیاوسالارانه‌یە که‌له زۆربه‌ى کۆمه‌ڵگاکاندا ده‌بینرێت به هیچ شێوازێک ناگۆردرێت مه‌گە‌ر چۆنکه ئه‌و مافانه که ئافره‌تى جیهانى ئه‌مرۆ له ژیاندا به ده‌ستى هێناوه کومه‌ڵگاش پێویستى به‌و مافانه هه‌یه که جێبه‌جێ کردنى به ماناى یه‌کسانى ڕه‌گه‌زییه.
کۆمه‌ڵگایەک سوودمه‌ند دەبێت که ژنان شان به شانى پیاوان چالاکیان ببێت و له رێگاى سه‌ربه‌ستى وپێشکه‌وتنى کۆمه‌ڵگا چالاکیان ببێت. جیاوازی ڕەگەزی ئێستاکەش لە زۆر وڵاتانی پێشکەوتوو دا ھەیە بەڵام لە وڵاتانی دواکەوتوو زۆرتر دەکرێت کە دەبێ ھەموو و بە تایبەت بنەماڵەکان یارمەتیدەر بن بۆ نموونە:
بە داخەوە ئێستاکەش لە زوربەی شارۆچکە و پارێزگاکان بنه ماڵه‌کان ئەو بیر و باوەڕەیان ناگۆڕن و یارمه‌تى ناده‌ن که له سه ر بڵاوکراوه‌ى شین گێڕی ئافرەتەکان وێنه بڵاوبکرێته‌وه که ئه‌وه نموونه‌یه‌کى زیندوو له نه‌بوونى مافى یه‌کسانى ڕە‌گه‌زییە.
نووسینی :
وەنەوشە کەریمزادە
په یامنیری سوێن له تورکیا
http://www.jamawarnews.com/Detail_babet.aspx?babet=7&id=1802
No comments:
Post a Comment